กายสีเขียว ปากอ้า ชฎายอดปัด (ชฎาเดินหนของพระอินทร์)
ฤาษีโคดม ได้ทำพิธีก่อกองไฟเพื่อเสกให้เกิดหญิงสาวขึ้นมาคนหนึ่งชื่อ นางกาลอัจนา ฤาษีได้อยู่กินกับนางกาลอัจนาจนมีบุตรสาวชื่อ นางสวาหะ ต่อมา พระอินทร์ ต้องการสร้างทหารให้แก่กองทัพของ พระราม หรือ พระนารายณ์ ที่จะอวตารลงมาปราบยักษ์ จึงได้ลอบไปสมสู่กับนางกาลอัจนาจนเกิดเป็นบุตรชายกายสีเขียว ชื่อว่า พาลี และ พระอาทิตย์ ก็ต้องการสร้างทหารให้พระรามเช่นกัน จึงลอบลงไปเป็นชู้กับนางกาลอัจนาจนเกิดเป็นบุตรชาย กายสีแดง ชื่อว่า สุครีพ ขึ้นมา แต่ทั้งนี้ฤาษีโคดมไม่รู้ความจริง จึงคิดว่าทารกทั้งสองเป็นบุตรของตน
จนกระทั่งอยู่มาวันหนึ่ง ฤาษีโคดมพาบุตรทั้งสามไปอาบน้ำ โดยอุ้มสุครีพลูกคนเล็ก และจูงพาลี และปล่อยให้นางสวาหะเดินตามไปเอง นางสวาหะที่รู้ความจริงเรื่องนางกาลอัจนามีชู้ จึงตัดพ้อออกไปว่าทีลูกคนอื่นเอามาอุ้มมาจูง แต่ลูกของตนเองกลับปล่อยให้เดิน พระฤาษีเกิดความคลางแคลงใจจึงเสี่ยงสัตย์อธิษฐานว่า จะโยนลูกทั้งสามลงแม่น้ำ ถ้าเป็นลูกของตนขอให้ว่ายน้ำกลับมา แต่ถ้าเป็นลูกชู้ให้ว่ายน้ำข้ามฝั่งและกลายเป็นลิงไป ดังนั้นทั้งพาลีและสุครีพจึงต้องกลายเป็นลิงระเหเร่ร่อนไปในที่สุด
ต่อมาพระอินทร์เกิดสงสารลูก จึงสร้างเมืองขีดขินให้พาลีปกครอง ได้นามว่า พระยากากาศ และสุครีพเป็นอุปราช มีเมืองชมพูเป็นพันธมิตร ต่อมาสุครีพได้ช่วยดึงเขาพระสุเมรุที่เอียงให้ตั้งตรงได้ พระอิศวร จึงยก นางดาราเทวี ประทานให้เป็นรางวัล โดยฝากนางมากับพาลี แต่พระนารายณ์ได้ท้วงติงว่าพาลีอาจล่วงเกินนางเสียเองโดยไม่ให้แก่สุครีพ พาลีจึงตั้งคำสาบานว่าหากเก็บนางไว้เชยชมเอง ขอให้ถูกยิงด้วยศรของพระนารายณ์
| เมื่อนั้น | พระยาพาลีใจกล้า | |
| ฟังพระนารายณ์กล่าววาจา | ก้าเกล้าวันทาทูลไป | |
| ซึ่งพระองค์ผู้ทรงฤทธา | มีความกังขาสงสัย | |
| จะขอถวายสัตย์สาบานไว้ | ในใต้เบื้องบาทเจ้าโลกา | |
| แม้ข้ามิให้แก่น้อง | เอาไว้ร่วมห้องเสน่หา | |
| ขอให้ศรศักดิ์พระจักรา | ผลาญชีวิตข้าวานร |
แต่แล้วพาลีก็กลับคำสาบานของตน โดยเก็บนางดาราไว้เป็นเมีย ไม่ยอมส่งให้สุครีพ แต่สุครีพก็ไม่ได้ต่อว่าอะไร เพราะเคารพรักในตัวพี่ชาย
ต่อมา ทศกัณฐ์ ซึ่งได้ นางมณโฑ เป็นรางวัลมาจากการดันเขาไกรลาสที่ทรุดให้ตั้งตรง ได้พากันเหาะผ่านเมืองขีดขิน พาลีเห็นเหาะข้ามหัวตนก็โกรธ จึงเข้าไปต่อสู้กับทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์สู้ไม่ได้เพราะพาลีเคยได้พรจากพระอิศวรว่าหากรบกับใครขอให้กำลังของ คู่ต่อสู้ลดลงครึ่งหนึ่ง พาลีจึงแย่งนางมณโฑมาเป็นเมียของตนได้ จนนางมณโฑเกิดตั้งครรภ์ขึ้น แต่ทศกัณฐ์เสียดายนางมณโฑจึงให้ ฤาษีโคบุตรอาจารย์ของตนมาของนางมณโฑคืนจาก ฤาษีอังคต อาจารย์ของพาลี พาลีขัดอาจารย์ไม่ได้จึงต้องส่งนางมณโฑคืนแก่ทศกัณฐ์ โดยฤาษีอังคตได้ผ่าท้องนางมณโฑนำเอาทารกมาใส่ในท้องแพะ และเกิดเป็น องคต ในเวลาต่อมา
ทศกัณฐ์เคยคิดฆ่าองคต โดยแปลงกายเป็นปูยักษ์ไปดักรอองคตลงเล่นน้ำ แต่ถูกพาลีจับได้เสียก่อน ปูจำแลงสู้พาลีไม่ได้จึงถูกพาลีจับมัด แล้วให้องคตลากเล่นอยู่ 7 วัน 7 คืน จึงปล่อยตัวไป
อยู่มาวันหนึ่งได้มีกระบืออันธพาลชื่อ ทรพี ซึ่งได้ฆ่าพ่อของตัวเองแล้วเที่ยวท้าทายเทวดาให้รบกับตัวแต่ก็ไม่มีใครจะรบ ด้วย จนถึงกับไปท้าพระอิศวรรบ พระอิศวรได้บอกให้ทรพีไปท้าพาลีรบ ทรพีจึงมาท้าให้พาลีต่อสู้กับตน พาลีรบกับทรพีอยู่นานก็ไม่รู้แพ้รู้ชนะ จึงวางอุบายให้ไปรบกันในถ้ำ โดยบอกกับสุครีพไว้ว่า หากตนแพ้แก่ทรพี เลือดจะไหลออกมานอกถ้ำเป็นเลือดสีจางซึ่งเป็นเลือดของตน ก็ให้สุครีพระดมพลลิงเอาก้อนหินปิดปากถ้ำขังทรพีไว้ในถ้ำ แต่ถ้าเลือดที่ไหลออกมาข้นก็แสดงว่าเป็นเลือดควาย ไม่ต้องปิดปากถ้ำ
| แม้นว่าพี่ต่อสู้มัน | เจ็ดวันไม่คืนราชฐาน | |
| ตัวเจ้าผู้ปรีชาชาญ | ไปดูที่ธารคีรี | |
| ถ้าเลือดข้นนั้นเลือดมหิงสา | เลือดไหลเหลวมานั้นเลือดพี่ | |
| จงขับพวกพลโยธี | ขนคีรีปิดปากถ้ำไว้ |
ในการต่อสู้ปรากฏว่าทรพีเป็นฝ่ายแพ้ถูกพาลีฆ่าตาย หมู่เทวดาพากันดีใจดลบันดาลให้เกิดฝนตกเพื่อฉลองชัยให้กับพาลี แต่น้ำฝนนั้นกลับทำให้เลือดของทรพีสีจางลง สุครีพซึ่งคอยอยู่ปากถ้ำสำคัญผิดว่า พาลีถูกฆ่าตายจึงเอาหินปิดปากถ้ำไว้ เมื่อพาลีออกมาถึงปากถ้ำเห็นก้อนหินปิดอยู่ก็โกรธ แผลงฤทธิ์ทำลายก้อนหินที่ปิดปากถ้ำออกมาได้ แล้วกล่าวหาว่าสุครีพคิดฆ่าตน แม้สุครีพจะชี้แจงอย่างไรก็ไม่ฟัง สุครีพจึงถูกขับไล่ออกจากเมืองขีดขิน จนมาพบกับ หนุมาน ซึ่งเป็นลูกของนางสวาหะ หรือเป็นหลานชายของตน ก็ได้พากันไปเข้าเฝ้าสวามิภักดิ์ต่อพระราม
ต่อมาพระรามได้มาช่วยสุครีพปราบพาลี เดิมทีนั้นพระรามไม่ต้องการฆ่าพาลี แต่ต้องการให้พาลีพ้นจากการผิดคำสาบานที่ได้ให้ไว้กับพระอิศวร โดยจะขอยิงศรให้โดนพาลีจนเป็นรอยแผลเป็นเล็กแค่เส้นผมผ่าเจ็ดซีก แต่พาลีหยิ่งทะนงในเกียรติของตน จึงยอมตายดีกว่ายอมมีรอยแผลเป็น ดังนั้นพระรามจึงต้องแผลงศรสังหารพาลีจนสิ้นชีพตามที่พาลีได้เคยสาบานไว้ แต่ก่อนตายพาลีได้สำนึกผิดแล้วฝากฝังสุครีพกับองคตไว้กับพระราม จึงค่อยสิ้นใจลง
เมื่อตายแล้ว พาลีได้ไปบังเกิดเป็นเทพบุตรบนสวรรค์ แต่ยังมีบทบาทต่อเรื่องรามเกียรติ์อีกคือ ได้มาทำลายพิธีชุบหอกกบิลพัทของทศกัณฐ์ เพราะในสมัยมีชีวิตอยู่นั้น พาลีเคยเอาชนะทศกัณฐ์มาได้หลายครั้งหลายครานั่นเอง
กายสีแดงเสน ปากอ้า ชฎายอดปัด
เป็นบุตรของ พระอาทิตย์ กับ นางกาลอัจนา เป็นน้องร่วมมารดากับ พาลี และเป็นน้าของ หนุมาน
| สุครีพเอารสไท้ | ทินกร | |
| สรวมชฎาอาภรณ์ | เพริศพร้อม | |
| อุปราชขีดขินนคร | เอกอมาตย์ รวมแฮ | |
| สีสคนธ์กลย้อม | ชาติกลั้วสกลกาย |
ฤาษีโคดม ผู้ทรงฤทธิ์ได้เนรมิตนางกาลอัจนาขึ้นมาเป็นคู่ชีวิต จนนางกาลอัจนาตั้งครรภ์และให้กำเนิดทารกหญิงนามว่า นางสวาหะ ต่อมา พระอินทร์ ได้มาลอบเป็นชู้กับนางกาลอัจนา เพื่อให้นางก่อกำเนิดทหารเอกไว้ช่วย พระนารายณ์ ที่อวตารมาเป็นพระรามเพื่อปราบยักษ์ ไม่นานนางกาลอัจนาก็ให้กำเนิดบุตร ร่างกายสีเขียวเหมือนพระอินทร์ นามว่าพาลี ต่อมาพระอาทิตย์ก็ตั้งใจจะสร้างทหารเอกให้กับพระรามเช่นกัน จึงลอบมาสมสู่กับนางกาลอัจนา จนกำเนิดเป็นทารกร่างกายสีแดงเหมือนดวงอาทิตย์ นามว่าสุครีพนั่นเอง
แต่ต่อมาเมื่อนางสวาหะบอกเป็นนัยกับฤาษีโคดมว่าพาลีและสุครีพนั้นไม่ใช่ลูก ตน ฤาษีโคดมก็ได้ทำพิธีเสี่ยงทาย โดยจับลูกทั้งสามโยนลงน้ำ หากใครเป็นลูกตนให้ว่ายกลับมาหา หากเป็นลูกชู้ให้ว่ายไปอีกฝั่ง แล้วขอให้กลายร่างเป็นลิง พาลีและสุครีพจึงกลายเป็นลิงป่าไป
ฝ่ายพระอินทร์เห็นลูกตนต้องเร่ร่อนอยู่ในป่าก็เกิดสงสาร จึงเนรมิตเมืองขีดขินขึ้นมา ให้พาลีเป็นผู้ครองเมือง และสุครีพเป็นอุปราช
ครั้งหนึ่ง รามสูร กับ อรชุนเทพบุตร ได้ต่อสู้กัน รามสูรจับอรชุนฟาดเข้ากับเขาพระสุเมรุจนเขาเอียง สุครีพอาสาเป็นผู้ตั้งเขาให้ตรง โดยจับเอาพญานาคมาพันรอบเขา แล้วให้เหล่าเทพเทวดาช่วยกันดึง สุครีพตรงเข้าจี้สะดือของพญานาค พญานาคสะดุ้งขดตัวจนเขาพระสุเมรุเขยื้อน สุครีพจึงใช้บ่าดันจนเขาตั้งตรง
| เร่งให้เทพบุตรครุฑา | ฉุดพวนนาคากระชากไป | |
| จึ่งเอานิ้วชี้นั้นจี้ลง | ตรงสะดือนาคาพวนใหญ่ | |
| สะดุ้งพดขนดเข้าทันใจ | พระสุเมรุก็ไหวเขยื้อนมา |
พระอิศวร พอพระทัยมาก จึงประทาน นางดาราเทวี ใส่ผอบฝากพาลีมาให้สุครีพ พาลีรับมาแล้วสาบานว่าจะนำไปให้สุครีพ แม้นผิดคำสาบานขอให้ถูกยิงด้วยศรของพระนารายณ์ แต่เมื่อกลับมาถึงเมืองขีดขิน พาลีกลับไม่เก็บนางไว้เชยชมเสียเอง
อยู่มาวันหนึ่งเกิดมีพญากระบือชื่อ ทรพี มีฤทธิ์กล้าแกร่ง มาท้าพาลีรบ พาลีวางกลอุบายหลอกทรพีเข้าไปรบในถ้ำ แล้วสั่งสุครีพให้เฝ้าหน้าถ้ำไว้ หากเห็นเลือดไหลออกมา เป็นเลือดสีจางแสดงว่าเลือดนั้นเป็นเลือดพาลี ให้รีบนำหินมาปิดปากถ้ำขังทรพีไว้ แต่หากเลือดเป็นสีแดงเข้ม แสดงว่าเป็นเลือดทรพี ก็ไม่ต้องปิดถ้ำ
พาลีต่อสู้กับทรพีอยู่นานก็สามารถฆ่าทรพีลงได้ เหล่าทวยเทพเห็นดังนั้นก็ร่วมแสดงความยินดี โดยบันดาลให้ฝนตกลงมา แต่น้ำฝนนั้นเองได้ละลายเลือดของทรพีให้มีสีจางลง เมื่อสุครีพมาเห็นเข้าก็คิดว่าพาลีตายลงเสียแล้ว ก็เสียใจร่ำไห้เป็นการใหญ่ แต่ก็รีบสั่งให้พลวานรนำหินมาปิดปากถ้ำ
| เห็นโลหิตไหลใสจาง | จะข้นอย่างเลือดควายก็หาไม่ | |
| คิดว่าเชษฐาบรรลัย | ตกใจก็ร่ำโศกา |
ฝ่ายพาลีออกมาปากถ้ำเห็นถูกปิดอยู่ก็คิดว่าสุครีพต้องการฆ่าตน ก็โกรธทลายกองหินออกมาได้ แล้วขับไล่สุครีพออกจากเมืองไป สุครีพรู้ว่าตนไม่ผิดอีกทั้งยังนึกไปถึงเรื่องที่ถูกแย่งนางดาราเทวี ก็แค้นพี่และเสียใจมาก
| ทั้งกลัวทั้งแค้นแน่นวิญญาณ์ | โศกาสะอื้นอาลัย | |
| โอ้ว่าตัวกูนี้สุจริต | จะมีความผิดก็หาไม่ |
แต่ไม่รู้จะทำเช่นไร จะสู้กับพาลีก็ไม่กล้า เพราะรู้ว่าพาลีได้พรจากพระอิศวรให้ใครที่ต่อสู้ด้วยกำลังลดไปครึ่งหนึ่ง จึงกลัวไม่กล้าสู้ จนเมื่อสุครีพได้มาพบ พระราม จึงได้ขอให้พระรามช่วยสังหารพี่ชายที่เสียสัตย์และไม่มีความยุติธรรม
| ขุนกระบี่เสียสัตย์ปฏิญาณ | ทำการทุจริตให้ผิดธรรม์ | |
| พระองค์ไวกูณฐ์ปางนี้ | ควรฆ่าพาลีให้อาสัญ | |
| ตามที่โทษผิดติดพัน | ทรงธรรม์จงทราบบาทา |
พระรามได้แผลงศรสังหารพาลี ดังที่พาลีได้เคยให้สัตย์สาบานไว้กับพระอิศวร ก่อนตายพาลีได้สำนึกผิด จึงฝากฝังสุครีพและ องคต บุตรของตน ไว้รับใช้พระราม
สุครีพรับใช้พระรามในฐานะนายทหารชั้นผู้ใหญ่ด้วยความจงรักภักดี มีส่วนร่วมอยู่ในเหตุการณ์สำคัญๆ หลายครั้ง เช่นเคยรับอาสาพระรามไปหักฉัตรที่ ทศกัณฐ์ กางบังแสงอาทิตย์ไม่ให้ส่องมาถึงกองทัพพระราม ซึ่งทำได้สำเร็จ และมียังอาจจะสังหารทศกัณฐ์ได้ แต่สุครีพก็ไม่ทำเกินคำสั่งเจ้านาย
| ขุนกระบี่จึงเอาเท้าขวา | คว้าคับมงกุฎไว้ได้ | |
| ลอยอยู่ยังพื้นนภาลัย | แล้วร้องใยไพไอ้ขุนมาร | |
| เหวยเหวยดูก่อนทศพักตร์ | ฮึกฮักอวดฤทธิ์กล้าหาญ | |
| กูใคร่ตัดเศียรไอ้สาธารณ์ | เกรงเกินโองการพระจักรี |
อีกทั้งสุครีพยังมีความอาวุโส จนพระรามขอคำปรึกษาหารืออยู่หลายๆ ครั้ง เช่น เมื่อพระรามขอความเห็นสุครีพในกรณีการทะเลาะวิวาทระหว่างหนุมานกับ นิลพัท สุครีพก็หาข้อยุติโดยเสนอให้นิลพัทไปดูแลเมืองขีดขินคอยส่งเสบียง ส่วนหนุมานทำหน้าที่ถมถนนข้ามมหาสมุทรไปยังกรุงลงกา ทั้งสองจะได้ไม่ต้องปะทะกันโดยตรง
แต่สุครีพก็ถือว่าตนเองเก่ง มีพลังมาก จึงมีความอวดดีอยู่ จนครั้งหนึ่งถูก กุมภกรรณ หลอกให้เสียกำลังด้วยการถอนต้นรัง สุครีพที่มั่นใจในความสามารถของตนก็อวดดีจนคิดไม่ถึงว่าเป็นอุบาย
| เมื่อครั้งให้ยกฉัตรแก้ว | เอ็งลืมไปแล้วฤายักษา | |
| แต่พระเมรุเอนทรุดลงมา | ก็ยังว่ายกได้ว่องไว | |
| สาอะไรกับรังในอุดร | กูจะถอนเอามาไม่ได้ |
สุครีพถอนต้นรังจนเสียกำลังไป ทำให้กุมภกรรณจับตัวสุครีพไปได้ โชคยังดีที่หนุมานตามมาช่วยไว้ได้ทัน
ภายหลังเมื่อเสร็จศึกกรุงลงกา พระรามได้สถาปนาสุครีพเป็น พระยาไวยวงศา ให้ครองเมืองขีดขิน โดยมีองคตเป็นอุปราช แต่เมื่อพระรามพลัดพลากจากนางสีดา และต้องออกเดินป่าอีกครั้งตามคำแนะนำของพิเภก สุครีพก็ยอมทิ้งเมืองติดตามไปรับใช้พระรามในป่าอีกครั้งหนึ่งด้วยความกตัญญู รู้คุณ
กายสีเขียว 10 พักตร์ 20 กร ทรงมงกุฎชัย ลักษณะปากแสยะ ตาโพลง
| ทศกัณฐ์สิบพักตร์ขึ้น | เศียรตรี | |
| ทรงมงกุฎชัยเขียวสี | อาตม์ไท้ | |
| กรยี่สิบพรศุลี | ประสาทฤทธิ์ ยิ่งนา | |
| ถอดจิตจากตนได้ | ปิ่นด้าวลงกา |
อดีตชาติของทศกัณฐ์ คือ นนทุก เป็นยักษ์ซึ่งมีหน้าที่ล้างเท้าเทวดาและนางฟ้าอยู่เชิงบันไดขึ้นเขาไกรลาส นนทุกถูกเทวดาบางองค์กลั่นแกล้งเขกศีรษะบ้าง ถอนผมบ้าง จนหัวล้าน จึงเข้าร้องเรียน พระอิศวร พระอิศวรสงสารจึงประทานนิ้วเพชรให้มีฤทธิ์ชี้ไปที่ใครคนนั้นก็ตาย
นนทุกใช้นิ้วเพชรนั้นแก้แค้นเหล่าเทวดาล้มตายเป็นจำนวนมาก จน พระนารายณ์ ต้องแปลงกายเป็นนางฟ้าชื่อ สุวรรณอัปสร มาแกล้งสอนท่ารำให้นนทุกทำตาม พระนารายณ์สอนท่านาคาม้วนหาง ชี้นิ้วไปที่หน้าตัก นนทุกก็ทำตาม แต่นิ้วเพรชนั้นทำให้นนทุกขาหัก พระนารายณ์จึงคืนร่างเดิม แล้วสังหารนนทุก แต่ก่อนตายนนทุกได้ตัดพ้อพระนารายณ์ว่ามีสี่กร ตนมีเพียงสองกร จึงชนะตน พระนารายณ์จึงให้สัตย์ว่าตนจะไปเกิดเป็นมนุษย์ธรรมดา มีสองมือ แต่จะตามไปปราบนนทุกที่ไปเกิดใหม่มีสิบหัว ยี่สิบมือ มีฤทธิ์เหาะเหินได้ และมีอาวุธวิเศษต่างๆ นานา
| ให้สิบเศียรสิบพักตร์เกรียงไกร | เหาะเหินเดินได้ในอัมพร | |
| มีมือยี่สิบซ้ายขวา | ถือคทาอาวุธธนูศร |
นนทุกจึงมาเกิดเป็นทศกัณฐ์ โอรสของ ท้าวลัสเตียน เจ้าผู้ครองกรุงลงกา กับ นางรัชฎา ส่วนพระนารายณ์ก็อวตารมาเป็น พระราม โอรสของ ท้าวทศรถ กษัตริย์แห่งกรุงอโยธยา
ทศกัณฐ์มีน้องร่วมมารดา 6 ตน คือ กุมภกรรณ, พิเภก, ทูษฐ์, ขร, ตรีเศียร และ นางสำมนักขา แต่มีพี่ต่างมารดาอีก 4 ตน คือ กุเปรัน, ทัพนาสูร, อัศธาดา และ มารัน
ทศกัณฐ์เป็นยักษ์เจ้าชู้ มีเมียเป็นจำนวนมากถึง 84,000 นาง เมหสีองค์แรกชื่อ นางกาลอัคคี เป็นธิดาพระยานาค มีบุตรด้วยกันชื่อ บรรลัยกัลป์ ต่อมาได้ นางมณโฑ เป็นรางวัลจากพระอิศวร ที่ช่วยดันเขาไกรลาสให้ตั้งตรงได้ มีบุตรด้วยกันชื่อ รณพักตร์ ที่ภายหลังได้ชื่อใหม่ว่า อินทรชิต และได้บุตรีชื่อ นางสีดา แต่ทศกัณฐ์สั่งให้ใส่ผอบลอยน้ำไปตั้งแต่แรกเกิด เพราะพิเภกทำนายว่าเป็นกาลกินี เกิดมาเพื่อล้างผลาญวงศ์ยักษ์ หลังจากนั้นทศกัณฐ์ยังได้มเหสีอีกมากมาย เช่น สนมพันตน มีบุตรรวมกันพันตนเรียกว่า สหัสกุมาร และ สนมสิบตนมีบุตรเรียกว่า สิบรถ หรือแม้แต่กับสัตว์เดียรัจฉาน เช่น ช้างและปลา ทศกัณฐ์ก็ยังแปลงกายไปสมสู่ด้วย จนเกิดบุตรคือ ทศคีรีวัน และ ทศคีรีธร เกิดจากนางช้าง และ สุพรรณมัจฉา เกิดจากนางปลา
ในวัยเด็กทศกัณฐ์ได้ไปขอให้ ฤาษีโคบุตร ผู้ทรงฤทธิ์ช่วยถ่ายทอดวิชาความรู้ให้ ทศกัณฐ์คอยปรนนิบัติอย่างอ่อนน้อมถ่อมตน ขยันเรียนและเรียนเก่งจนเป็นที่โปรดปรานของฤาษีโคบุตร
| ตั้งจิตปรนนิบัติพระอาจารย์ | เรียนวิชาการเป็นนิจไป | |
| ว่องไวในที่ธนูศร | ชำนาญกรยิงแม่นหาผิดไม่ | |
| ทั้งไตรเพทเวทย์มนตร์สิ่งใด | ก็จำได้ด้วยไวปัญญา |
แต่เมื่อมีความรู้ในการรบแล้ว กลับหลงผิดคิดว่าตนเก่ง ใช้ความรู้นั้นไปในทางที่ผิด กลายเป็นยักษ์อันธพาล เช่น เข้าไปทำลายสวนของ พระอรชุน จนเกิดการต่อสู้กัน เดือดร้อนถึงฤาษีโคบุตรต้องรีบมาขอชีวิตทศกัณฐ์ไว้
ครั้งหนึ่งเขาไกรลาสเกิดเอียงทรุด ทศกัณฐ์รับอาสาดันเขาไกรลาสให้ตรง พระอิศวรจึงประทานของรางวัลให้ตามที่ทศกัณฐ์ขอ ทศกัณฐ์กำเริบถึงขนาดขอ พระอุมา พระมเหสีของพระอิศวรมาเป็นรางวัล พระอิศวรจำเป็นต้องให้ตามสัญญา แต่พระนารายณ์ได้ทำอุบายหลอกให้ทศกัณฐ์นำพระอุมาไปแลกกับนางมณโฑมาแทน
ระหว่างพานางมณโฑเหาะกลับกรุงลงกาก็ผ่านเมืองขีดขิน พาลี ซึ่งเป็นเจ้าเมืองขีดขิน เห็นทศกัณฐ์อุ้มนางมณโฑเหาะข้ามหัวตนเองก็โกรธ ตรงเข้าต่อสู้กัน ปรากฏว่าทศกัณฐ์แพ้ พาลีจึงแย่งนางมณโฑเอาไปเป็นชายา ต่อมาทศกัณฐ์เกิดเสียดายนางมณโฑมาก กุมภกรรณและพิเภกจึงไปหาฤาษีโคบุตรผู้เป็นอาจารย์ของทศกัณฐ์ เพื่อขอให้ช่วยทวงนางมณโฑคืนจากพาลี ฤาษีโคบุตรจึงไปทวงจาก ฤาษีอังคต ผู้เป็นอาจารย์ของพาลี พาลีจำต้องยอมพระอาจารย์ แต่ขณะนั้นนางมณโฑเกิดตั้งครรภ์กับพาลีแล้ว ฤาษีอังคตจึงต้องผ่าท้องนางนำเอาทารกไปใส่ไว้ในท้องแพะแทน
ทารกที่อยู่ในท้องแพะถือกำเนิดออกมามีชื่อว่า องคต ซึ่งทศกัณฐ์บังเกิดความเจ็บแค้นอยากจะฆ่าให้ตาย จึงแปลงกายเป็นปูยักษ์หมายจะฆ่าองคตขณะอาบน้ำ แต่พาลีได้ใช้ตาข่ายขวางและจับทศกัณฐ์ได้ จึงนำมามัดให้องคตลากเล่นถึง 7 วัน แล้วค่อยปล่อยตัวไป
ทศกัณฐ์เสียใจว่ามีฝีมือสู้คนอื่นไม่ได้จึงขอให้ฤาษีโคบุตรถอดดวงใจใส่กล่อง เก็บไว้ เพื่อจะได้อยู่ยงคงกระพัน เมื่อทศกัณฐ์สำเร็จวิชาถอดดวงใจ ทำให้ยิ่งกำเริบเสิบสาน ไล่ฆ่ากุเรปัน ซึ่งเป็นพี่ชายของตน เพื่อแย่งบุษบกแก้ว
| แต่ถอดดวงจิตจากอินทรีย์ | มีใจองอาจอหังการ์ | |
| ให้คิดอิจฉาอาธรรม์ | แก่กุเรปันเชษฐา | |
| ว่าองค์สมเด็จพระบิดา | ยกมหาบุษบกให้ไป | |
| ตัวกูก็ทรงสิทธิศักดิ์ | จะโหมหักชิงชัยมาให้ได้ |
กุเรปันสู้ไม่ได้ก็หนีไปพึ่งพระอิศวร พระอิศวรจึงตัดงาช้างทรง ขว้างไปปักอกทศกัณฐ์ และสาปให้ติดอยู่อย่างนั้นไปจนตาย ทศกัณฐ์ต้องขอให้ พระวิษณุกรรม เลื่อยงาออกให้เสมอกับหน้าอกแล้วทำเครื่องประดับปิดไว้
วันหนึ่งทศกัณฐ์อยากออกไปเที่ยวป่าจึงสั่งให้ ชิวหา สามีของนางสำมนักขาเฝ้ากรุงลงกาไว้ ชิวหาเฝ้าเมืองอยู่หลายวันก็เกิดง่วงนอนจึงเนรมิตกายให้ใหญ่โต แลบลิ้นปิดเมืองลงกาไว้แล้วหลับไป เมื่อทศกัณฐ์กลับมาถึงเห็นเมืองถูกปิดมิด คิดว่าถูกข้าศึกโจมตีจึงเอาจักรขว้างถูกลิ้นชิวหาขาดถึงแก่ความตาย
เมื่อสามีตาย นางสำมนักขาเกิดว้าเหว่ใจจึงออกไปเที่ยวป่าจนได้พบกับพระราม นางสำมนักขาลุ่มหลงในความงามของพระรามมาก จนเข้าตบตีนางสีดาด้วยความริษยา จึงถูก พระลักษมณ์ ลงโทษด้วยการตัดหูตัดจมูกแล้วปล่อยกลับไป นางจึงนำความมาแจ้งแก่ทศกัณฐ์ว่านางสีดาชายาของพระรามมีความงามมาก จนทศกัณฐ์เกิดหลงรักนางสีดา และสั่งให้ มารีศ แปลงเป็นกวางทองไปล่อพระรามและพระลักษมณ์ออกจากอาศรม แล้วทศกัณฐ์ก็เข้าไปลักพาตัวนางสีดามาไว้ยังกรุงลงกา
ฝ่ายพระรามทราบข่าวทศกัณฐ์ลักพาตัวนางสีดาจาก นกสดายุ ก็ได้ส่ง หนุมาน มาสืบเรื่องราวพร้อมทั้งแจ้งข่าวให้นางสีดาทราบ หนุมานใช้กลอุบายเผากรุงลงกาจนวอดวาย ทศกัณฐ์ต้องขอให้พระวิศนุกรรมเนรมิตรกรุงลงกาขึ้นใหม่
พิเภกพยายามเตือนสติให้ทศกัณฐ์ส่งนางสีดาคืนแก่พระราม แต่ทศกัณฐ์ก็ไม่เชื่อฟัง อีกทั้งยังโกรธจนขับไล่พิเภกออกจากเมือง ในที่สุดพิเภกก็ได้มาเข้ากับฝ่ายพระราม เพราะความอยุติธรรมของทศกัณฐ์
แม้ทศกัณฐ์จะเข้าใกล้นางสีดาไม่ได้ เพราะพระบารมีของพระนารายณ์ปกป้องนางสีดาอยู่
| เดชะด้วยโพธิสมภาร | พระมารดาโลกดวงสมร | |
| พระยายักษ์เข้าใกล้บังอร | ให้ร้อนฤาทัยดั่งไฟกัลป์ | |
| สิบเศียรเพียงแตกทำลาย | ด้วยเดชนารายณ์รังสรรค์ |
แต่ทศกัณฐ์ก็ลุ่มหลงนางสีดาจนถึงกับไม่เป็นอันกินอันนอน ไม่ว่านางสีดาจะด่าทออย่างไรก็ไม่โกรธ กลับยิ่งรักมากขึ้น จนถึงขนาดยอมเสียเกียรติกษัตริย์ ก้มกราบขอให้นางสีดาใยดีตนบ้าง
| ได้ฟังถ้อยคำนางสีดา | เปรียบเปรยด่าว่าไม่อาลัย | |
| ยิ่งแสนพิศวาสในน้ำเสียง | เพราะเพรียงไม่มีที่เปรียบได้ | |
| ยิ่งฟังยิ่งเพลินจำเริญใจ | ที่ในรูปรสวาที | |
| กราบลงแล้วกล่าวสุนทร | เจ้างามงอนจำเริญสวาทพี่ |
ทศกัณฐ์มีพฤติกรรมชอบใช้กลอุบายหลอกลวงเพื่อตัดกำลังศัตรู เช่น ปลอมเป็นฤาษีเพื่อไปยุให้พระรามคลางแคลงใจต่อพิเภกและชักชวนให้พระรามเลิก ทัพกลับแต่ไม่สำเร็จ จึงใช้ให้ นางเบญกาย บุตรีของพิเภกแปลงกายเป็นนางสีดาตายลอยน้ำไปให้พระรามเห็นจะได้ยกทัพกลับ แต่ก็ถูกจับพิรุธได้เสียก่อน ในคราวที่พระรามจองถนนข้ามมาเกาะลงกา ทศกัณฐ์ก็ได้ใช้นางสุพรรณมัจฉา บุตรีของตนพาบริวารปลาไปช่วยกันทำลายถนน แต่หนุมานก็ลงไปพบและได้นางสุพรรณมัจฉาเป็นเมีย ทศกัณฐ์จึงสั่งให้ ภานุราช เนรมิตป่าดักรอให้กองทัพพระรามเดินมาถึงแล้วให้พลิกคว่ำแผ่นดินฆ่าให้ตายให้ หมด แต่ภานุราชก็ถูกหนุมานฆ่าตาย ทศกัณฐ์จึงให้ยกฉัตรวิเศษขึ้นบังแสงอาทิตย์ให้ทัพของพระรามมองอะไรไม่เห็น พระรามจึงส่ง สุครีพ ไปหักฉัตรได้สำเร็จ
ทศกัณฐ์ยังไม่จนด้วยอุบาย ก็สั่งให้ ไมยราพ ไปสะกดทัพพระรามให้หลับไหล แล้วจับพระรามไปขังไว้ที่เมืองบาดาล แต่ถูกหนุมานตามลงไปช่วยแก้และฆ่าไมยราพตาย
เมื่อใช้อุบายไม่สำเร็จ ทศกัณฐ์ก็ยังไม่ออกศึกเอง แต่ใช้ให้กุมภกรรณออกไปต่อสู้หลายครั้ง จนกุมภกรรณถูกพระรามฆ่าตาย ทศกัณฐ์ก็ยังใช้อินทรชิต บุตรของตนไปออกรบแทนอีก จนอินทรชิตต้องศรของพระลักษมณ์คอขาดกลางอากาศ
เมื่อญาติพี่น้องใกล้ชิดถูกฆ่าตายหมดแล้ว ทศกัณฐ์ก็หันไปพึ่งสหาย โดยเชิญ มูลพลัม มาช่วยรบ สหัสเดชะ พี่ชายของมูลพลัมก็ตามมาด้วย แต่ก็ต้องถูกหนุมานฆ่าตาย จากนั้นทศกัณฐ์ได้ไปเชิญ แสงอาทิตย์ ให้มาช่วยรบ แต่แสงอาทิตย์ก็ถูกพระรามฆ่าตายอีกเช่นกัน
ทศกัณฐ์ทำพิธีอุโมงค์เพื่อชุบตัวให้แข็งแกร่งเป็นเพชร ซึ่งต้องบำเพ็ญขันติ ห้ามโกรธ หนุมานและพวกจึงไปจับนางมณโฑมาหยอกปล้ำต่อหน้า จนทศกัณฐ์โกรธและเสียพิธี
ทศกัณฐ์ใช้ให้ สัทธาสูร กับ วิรุณจำบัง เข้ารบกับหนุมาน แต่ก็ถูกหนุมานฆ่าตายทั้งคู่ ทศกัณฐ์จึงเชิญ ท้าวมาลีวราช ผู้เป็นปู่ของตนซึ่งได้รับพรจากพระอิศวรให้มีวาจาสิทธิ์ มาสาปแช่งพระราม โดยใส่ร้ายพระรามต่างๆ นานา
| วันหนึ่งหลานไปเที่ยวประพาส | รุกขชาติตามเชิงคีรีศรี | |
| พบนางในกลางพาลี | มีนามสีดาอรไท | |
| ไร้ทั้งบิตุเรศมารดร | คู่ครองบังอรหามีไม่ | |
| ตัวข้าเมตตารับมาไว้ | ให้อยู่ในสวนอุทยาน | |
| นานมาลักษณ์รามทั้งสองคน | คุมกระบี่รี้พลทวยหาญ | |
| จอมถนนข้ามฝั่งชลธาร | ว่าเป็นผัวเยาวมาลย์สีดา |
แต่ท้าวมาลีวราชเป็นผู้ทรงความยุติธรรม ไต่สวนแล้วตัดสินให้ทศกัณฐ์ส่งนางสีดาคืนแก่พระราม ทศกัณฐ์ก็ไม่ยอมคืน ท้าวมาลีวราชจึงสาปแช่งให้ทศกัณฐ์ตายด้วยศรของพระราม
ทศกัณฐ์ทำพิธีชุบหอกกบิลพัท แต่ไม่สำเร็จเพราะพาลีซึ่งตายไปเกิดเป็นเทพบุตรอยู่บนสวรรค์ได้ลงมาทำลายพิธี
ต่อมาหนุมานกับองคตทำอุบายมาสวามิภักดิ์ทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์ก็หลงเชื่อถึงกับรับเป็นบุตรบุญธรรม และแต่งตั้งหนุมานเป็นถึงอุปราชกรุงลงกา มอบทรัพย์สมบัติให้มากมาย โดยไม่ได้เฉลียวใจว่าจะถูกอุบาย หนุมานและองคตยอมทำดีกับทศกัณฐ์จนหลอกเอากล่องดวงใจของทศกัณฐ์มาจากฤาษี โคบุตรได้สำเร็จ
ในศึกครั้งสุดท้าย ทศกัณฐ์ต้องออกสู้รบด้วยตนเอง พระรามได้แผลงศรถูกทศกัณฐ์พร้อมกับหนุมานได้ขยี้กล่องดวงใจที่ขโมยมา ทศกัณฐ์จึงถึงแก่ความตายในที่สุด แต่ก่อนตายทศกัณฐ์ได้สำนึกผิด และสั่งสอนพิเภกไม่ให้เอาเยี่ยงอย่างตน
กายสีทอง 1 พักตร์ 2 กร ทรงมงกุฎยอดเดินหน
ในอดีตชาติ พระลักษมณ์คือสังข์และบัลลังก์นาคของ พระนารายณ์ เป็นอาวุธและที่ประทับคู่พระทัยของพระองค์ ซึ่งถูกส่งลงมาเกิดเป็นพระลักษมณ์เพื่อให้ช่วยพระนารายณ์อวตารในร่าง พระราม ปราบยักษ์ ดังนั้นพระลักษมณ์จึงมีความจงรักภักดีและอยู่ข้างกายพระรามมาโดยตลอดตั้งแต่กำเนิด
พระลักษมณ์เกิดจาก ท้าวทศรถ กับ นางสมุทรเทวี มีน้องร่วมพระบิดาพระมารดาคือ พระสัตรุด มีพระรามและ พระพรต เป็นพี่ต่างพระมารดา
เมื่อพระอัยกา (ตา) ของพระพรตขอพระพรตไปช่วยดูแลเมืองไกยเกษตั้งแต่วัยเยาว์ ท้าวทศรถก็ให้พระสัตรุดไปกับพระพรตด้วย พระลักษมณ์จึงต้องอยู่กับพระรามเพียง 2 องค์ตั้งแต่เล็ก ทำให้ทั้งสองรักและรู้ใจกันเป็นอย่างดี
ต่อมาเมื่อพระรามและพระลักษมณ์เจริญวัยเข้าสู่วัยหนุ่ม ท้าวชนกจักรวรรดิ กษัตริย์กรุงมิถิลา ได้จัดให้มีการยกศรเลือกคู่ หากผู้ใดยกศรรัตนธนูซึ่งเป็นศรคู่บ้านคู่เมืองของชาวมิถิลาขึ้นได้ ก็จะได้ นางสีดา บุตรบุญธรรมของท้าวชนกจักรวรรดิไปครอง ผู้กล้าจากทั่วทุกสารทิศล้วนมาลองยกศรแต่ก็ยกไม่ขึ้น พระรามจึงให้พระลักษมณ์ไปลองยก พระลักษมณ์ลองจับดูก็รู้ว่าศรเขยื้อน คงยกได้แน่ แต่ด้วยความกตัญญูต่อพระรามผู้เป็นพี่ จึงไม่ยก ปล่อยให้พระรามเป็นผู้ยกศรและได้นางสีดาไปครอง
เมื่อพระลักษมณ์รู้ว่าพระรามต้องออกบวชเป็นฤาษีอยู่ในป่าถึง 14 ปี ตามคำขอร้องของ นางไกยเกษี พระมารดาของพระพรต เพื่อที่พระพรตจะได้ครองกรุงอโยธยาต่อจากท้าวทศรถ พระลักษมณ์ก็โกรธและจะไปแก้แค้นนางไกยเกษีแทนพระราม
| จะยกลูกมันผู้น้อง | ให้ขึ้นครองเมืองก็เป็นได้ | |
| อิจฉาทรลักษณ์จังไร | กูจะฆ่าให้ม้วยชีวี | |
| ว่าพลางขึ้นศิลปลองฤทธิ์ | เสียงสนั่นครรชิตทุกราศี |
แต่พระรามได้ห้ามเอาไว้ พระลักษมณ์จึงตัดสินใจบวชตามพระรามทันที เพื่อจะได้คอยดูแลปรนนิบัติพระรามยามอยู่ในป่า แม้พระรามจะห้ามอย่างไรก็ไม่ฟัง ดังนั้นพระราม พระลักษมณ์ และนางสีดาจึงออกเดินป่าไปด้วยกัน
| ภักดีปรนนิบัติพระพี่ยา | กับนางสีดาดวงจันทร์ | |
| ดั่งองค์บิตุเรศชนนี | ไม่มีรังเกียจเดียจฉันท์ | |
| เที่ยวหาผลไม้เผือกมัน | เป็นนิจทุกวันเวลา |
ในด้านการสู้รบ พระลักษมณ์ก็เก่งกล้าสามารถไม่แพ้ใคร แม้จะเคยพลาดพลั้งจนถูกหอกโมกขศักดิ์ของ กุมภกรรณ ศรนาคบาศของ อินทรชิต และหอกกบิลพัทของ ทศกัณฐ์ ทำร้ายจนเกือบเอาชีวิตไม่รอดถึง 3 ครั้ง 3 หน แต่พระลักษมณ์ก็เป็นผู้สังหาร อินทรชิตผู้ที่เคยรบชนะพระอินทร์ สังหาร มูลพลัม ผู้มีฤทธิ์เดชปราบทั่วไตรจักร สังหาร ทศคีรีวัน และ ทศคีรีธร ลูกของทศกัณฐ์ที่เกิดจากนางช้าง
ภายหลังเมื่อพระรามปราบทศกัณฐ์ลงได้ ก็ยกกองทัพกลับไปครองกรุงอโยธยา พระรามพิจารณาบำเหน็จรางวัลตามความดีความชอบของแต่ละคนแล้ว รับสั่งว่าจะยกเมืองโรมคัลให้พระลักษมณ์ไปครอง แต่พระลักษมณ์ก็ไม่อยากไป กลับต้องการอยู่ปรนนิบัติพระรามที่กรุงอโยธยาดังเดิม
| ถึงจะมีสมบัติพัสถาน | โอฬารดั่งดาวดึงส์สวรรค์ | |
| ประกอบด้วยสนมกำนัล | แสนหมื่นหกพันอนงค์ใน | |
| แม้นไกลเบื้องบาทพระจักรี | เรานี้หาเจตนาไม่ |
ต่อมาพระรามเกิดระแวงนางสีดา และโกรธหาว่าวาดรูปทศกัณฐ์ไว้ดูเล่น จึงสั่งให้พระลักษมณ์นำนางไปสังหารแล้วแหวะเอาหัวใจนางกลับมาให้ดู พระลักษมณ์ตกใจมาก แต่เห็นพระรามยังโกรธอยู่ สุดที่จะห้ามได้ จึงต้องรับคำสั่งแล้วพานางสีดาเข้าไปในป่า พระลักษมณ์นั้นเทิดทูนนางสีดาดุจดั่งมารดาของตน อีกทั้งนางสีดาก็กำลังตั้งครรภ์กับพระรามอยู่ด้วย จึงคิดจะปล่อยนางไป
| เชิญเสด็จไปตามเวลา | ตัวข้าจะคืนธานี | |
| จะเบี่ยงบ่ายกราบทูลพระทรงฤทธิ์ | ถึงผิดก็จะรับใส่เกศี | |
| จะแทนคุณพระพี่นางด้วยภักดี | มิได้มีอาลัยแก่ชีวัน |
พระอินทร์เห็นเหตุการณ์ก็กลัวว่าพระลักษมณ์จะถูกพระรามลงโทษ จึงเนรมิตกวางขึ้นมาตัวหนึ่ง ให้นอนตายอยู่ริมทางที่พระลักษมณ์กำลังจะมาถึง พระลักษมณ์เห็นกวางนั้นนอนตายจึงแหวะเอาหัวใจไปให้พระรามแล้วบอกว่าเป็น หัวใจของนางสีดา
ภายหลังพระรามได้แต่งตั้งพระลักษมณ์เป็นกษัตริย์ครองเมืองโรมคัล
กายสีนวลจันทร์ ทรงมงกุฎกษัตริย์
นางสีดานี้คือ พระลักษมี ชายาของ พระนารายณ์ ถูกส่งลงมาเกิดเป็นคู่ของ พระราม หรือพระนารายณ์อวตารนั่นเอง นางสีดาเป็นตัวละครสำคัญมากของเรื่องรามเกียรติ์ เพราะนางเป็นต้นเหตุที่ทำให้พระรามกับทศกัณฐ์ต้องทำสงครามล้างผลาญกัน
ระหว่างที่ ฤาษีกไลโกฏ ประกอบพิธีหุงข้าวทิพย์ เพื่อขอบุตรให้กับ ท้าวทศรถ นั้น นางมณโฑ มเหสีของ ทศกัณฐ์ ได้กลิ่นหอมของข้าว ก็เกิดอยากกินมากจนทศกัณฐ์ต้องสั่งให้ กากนาสูร แปลงกายเป็นกาไปขโมยข้าวทิพย์นั้นมาได้ครึ่งก้อน นางมณโฑกินข้าวทิพย์นั้นแล้วก็ตั้งครรภ์ขึ้น และเกิดเป็นนางสีดา
| เป็นบุตรีศรีศุภลักษณ์เลิศ | งามประเสริฐดั่งนางในไตรจักร | |
| ผิวพรรณนวลละอองผ่องพักตร์ | ผิดสุริยวงศ์ยักษ์ในลงกา | |
| นางนั้นร้องขึ้นว่าผลาญราพณ์ | สามคาบปรากฏถ้วนหน้า | |
| แต่องค์บิตุเรศมารดา | ไม่ได้ยินวาจานางนงลักษณ์ |
เมื่อแรกเกิดนางสีดาร้องออกมาว่า "ผลาญราพณ์" ถึง 3 ครั้ง พิเภกจึงทำนายดวงชะตาของนางว่า จะเกิดมาเพื่อผลาญเหล่ายักษ์ ทศกัณฐ์จึงสั่งให้นำนางสีดาไปใส่ผอบลอยน้ำ บังเอิญ ฤาษีชนก (อดีตคือท้าวชนกจักรวรรดิ กษัตริย์แห่งกรุงมิถิลา) มาพบเข้าจึงนำมาชุบเลี้ยง โดยฝังดินฝาก พระแม่ธรณี ไว้
เวลาผ่านไป 16 ปี ฤาษีชนกเกิดเบื่อหน่ายต่อเพศฤษี จึงกลับมาปกครองกรุงมิถิลาดังเดิม และได้ทำการไถผอบนางสีดาขึ้นมาจากดิน แล้วตั้งชื่อให้ว่า สีดา ที่แปลว่าเกิดจากรอยไถ นางสีดานี้เป็นหญิงสาวที่สวยงามกว่าใครทั้งหมด จนแม้ ท้าวมาลีวราช ผู้ทรงอุเบกขายังกล่าวชม
| เมื่อนั้น | ท้าวมาลีวราชรังสรรค์ | |
| เห็นนางสีดาวิลาวัณย์ |
